Βούλα Παπαϊωάννου, Δημήτρης Χαρισιάδης, Κώστας Μπαλάφας, τρεις φωτογράφοι που σημάδεψαν με μοναδικό τρόπο τις δύσκολες για τη Ελλάδα δεκαετίες του 40 έως και του 60. Η έκθεση με τίτλο, Πρόσωπα στη σκιά, συγκεντρώνει σε εξήντα έξη φωτογραφικά έργα τις κορυφαίες στιγμές της συνάντησης αυτών των φωτογράφων με συναθρώπους τους που βιώνουν τις καταστροφές του πολέμου, υπομένουν την πείνα και την φτώχια, αγωνίζονται να κτίσουν πάλι τα σπίτια τους και να επιστρέψουν στη ζωή. Στα πρόσωπά τους αποτυπώνονται οι ιδιαίτερες, ατομικές ιστορίες τους και μαζί το προσωπικό όραμα των ίδιων των φωτογράφων για τη ζωή και την ανθρωπότητα. Με τις φωτογραφίες τους περιγράφουν, αφηγούνται και εικονογραφούν καθημερινά στιγμιότυπα ή εξαιρετικά γεγονότα με την πεποίθηση πως το φωτογραφικό μέσο είναι ικανό να συλλάβει την ανθρώπινη φύση και να απεικονίσει ιδέες ή συναισθήματα όπως ο πόνος, η στοργή, η καρτερικότητα ή η αξιοπρέπεια. Πιστεύουν πως με τις φωτογραφίες τους μπορούν να αλλάξουν τον κόσμο, να συγκινήσουν, να προκαλέσουν το ενδιαφέρον, να διεγείρουν συνειδήσεις. Και είναι αυτές ακριβώς οι πεποιθήσεις που προσδίδουν τον ιδιαίτερο χαρακτήρα σ'αυτό το είδος της φωτογραφίας που αποκαλούμε ουμανιστική φωτογραφία.

Αυτό που την παράγει είναι το βλέμμα του φωτογράφου, είναι η συμπόνια του, η αισιοδοξία του, η πίστη του στις ανθρώπινες αξίες. Σ' αυτό διαφέρουν τούτες οι φωτογραφίες απ' όλες τις άλλες, στις οποίες θέμα είναι επίσης ο άνθρωπος και οι καταστάσεις της ζωής του.

Οι φωτογραφίες που έχουν επιλεγεί γι αυτή την έκθεση, έχουν δημιουργηθεί κάτω από διαφορετικές περιστάσεις, και ειδικότερα στην περίπτωση της Βούλας Παπαϊωάννου και του Δημήτρη Χαρισιάδη, το μεγαλύτερο μέρος των φωτογραφιών έχει πραγματοποιηθεί στο πλαίσιο εντεταλμένων φωτογραφικών ρεπορτάζ. Αντίθετα οι φωτογραφίες του Κώστα Μπαλάφα είναι αποτέλεσμα μιας μοναχικής διαδρομής, μιας στάσης ζωής, κι ενός μοναδικού φωτογραφικού ένστικτου. Κοινός τόπος για τους τρεις φωτογράφους είναι το υψηλού επιπέδου φωτογραφικό τους έργο το οποίο εγγράφεται στο χώρο της ουμανιστικής φωτογραφίας και αποτελεί το σημαντικότερο ίσως κεφάλαιο της σύγχρονης ελληνικής φωτογραφικής ιστορίας.

Η ανάγνωση των φωτογραφιών αυτών περνά σήμερα αναγκαστικά μέσα από το πρίσμα μιας σύγχρονης αντίληψης για τη σχέση της φωτογραφίας με την πραγματικότητα, μιας αντίληψης που είναι σημαντικά διαφορετική από αυτήν της εποχής της δημιουργίας τούτων των εικόνων. Κοιτάζουμε πια τις φωτογραφίες με ένα αίσθημα δυσπιστίας και αυτό έχει ως αποτέλεσμα τη σταδιακή διάβρωση της ιδιαίτερης σχέσης της φωτογραφικής εικόνας με το φωτογραφημένο.

Γιατί όμως όλα όσα σήμερα γνωρίζουμε για τη σχέση της φωτογραφίας με την πραγματικότητα, δεν είναι ικανά να αναιρέσουν την γοητεία των φωτογραφικών εικόνων της Βούλας Παπαϊωάννου, του Δημήτρη Χαρισιάδη και του Κώστα Μπαλάφα; Ίσως αυτό έχει να κάνει με το μυστήριο της καταγωγής τους και με τα ερωτήματα που μας υποβάλλουν. Γιατί, τί είναι αυτές οι φωτογραφίες; Είναι τεκμήρια γεγονότων ή υποκειμενικές απόψεις; Τί μαθαίνουμε από αυτές για την πραγματικότητα που απεικονίζουν και για τα γεγονότα που τις πλαισιώνουν; Πώς μπορούμε να συμφιλιωθούμε με το συναίσθημα της ενοχής όταν σε ένα πρόσωπο που υποφέρει αναγνωρίζουμε ταυτόχρονα πόσο όμορφο είναι; Πώς είναι δυνατόν ένα πρόσωπο, μια έκφραση ή μια χειρονομία να συνοψίσει ιδέες και να λειτουργεί ως φορέας ανθρώπινων εκδηλώσεων υπερβαίνοντας την συγκεκριμένη παρουσία του φωτογραφημένου; Ίσως τελικά η γοητεία που ασκούν σε μας τους θεατές αυτές οι εικόνες να οφείλεται σ'αυτές ακριβώς τις αντιφάσεις και τους αμφίρροπους προσδιορισμούς του βλέμματος που υπαγορεύουν.

Κωστής Αντωνιάδης